Dünyanın ilk Müslüman Kadın mucid ve Gökbilimci Meryem el-İcliyye..
Bir diğer isimle Meryem el-Usturlabi, 10. yüzyıl'da yaşayan Suriye'li yaşamın sırrını yıldızlarda bulan ilk Müslüman kadın astronom, yaptığı usturlab ile gök cisimlerinin yüksekliğini ölçen Bilim kadını
Meryem “el-Usturlabi” el-İcliyye. Halep’te dünyaya gözlerini açtığında, sadece ömrü ile sınırlı kalmayacak çalışmalarıyla yüzyıllar sonrasını etkileyeceğini kuşkusuz ki bilmiyordu. Ancak o, mevcut olana yaptığı eklemelerle geliştirdiği usturlab sayesinde yüzyıllarca gökyüzünün rehberi oldu.
El-İcliyye, mühendislerden ve imalatçılardan oluşan bir ailenin içine doğmuştur. Meryem’in babası Kûşyâr el-Cîlî, Bağdat’ta tanınmış bir usturlap üreticisi ve dünyanın hayatta kalan en eski usturlabını icat ettiği kayıtlara geçen bilim adamı Bitilus’un çırağıydı. Babasının vefatından sonra mesleğinden etkilenen Meryem, usturlap imal etmeye devam etti. İyi bir matematik ve astronomi bilgisine sahip olan Meryem, o yıllarda yaşayan birçok kadının aksine, farklı şeylere ilgi duyarak kendisine bir meslek edinmiş ve bu becerisiyle anılır olmuştu. Hatta el yapımı tasarımları o kadar karmaşık ve yenilikçiydi ki, her yeden ilgi çekiyordu. Ve zamanın devlet sarayından bile..
Usturlabın ( Araplar “Zâtu’s-Safâ’ih” adını vermekteydiler.) ünü kolay taşınması, sezgisel ve esnek olmasından kaynaklanmaktaydı. Usturlabı geliştirdiği bu karmaşık yapılı icat Bağdat'ın idarecisi Seyfüddevle'nin dahi takdirini kazanmıştı. İcliyye bunun üzerine saraya davet edildi. Seyfüddevle'nin takdirini kazanmakla da kalmamıştı ve desteğini de almıştı. İmkânları geliştirildi ve saray hizmetinde istihdam edildi. Seyfüddevle’nin sarayında 944-967 yılları arasında Ulumu’l-Fezâ’iyye (Astronomi) ile uğraştı. Burada yönetimin sipariş ettiği usturlapları imal etmeye başladı.
Meryem İcliyye, günümüzde saat, pusula, navigasyon ve gps cihazları başta olmak üzere; zaman, mesafe ölçümüne yarayan ve astronomik hesaplarda kullanılan pek çok cihazın atası olan Usturlab'ı geliştirerek çağlar aşan bir bilim insanı olduğunu gösterdi. Yaptığı usturlab ile gök cisimlerinin yüksekliğini ölçmeyi başardı. İcliyye, usturlaba eklediği yeni özellikler ile adeta çığır aştı.
Bugüne dek hiçbir usturlabı, imzası bulunamadığı veya teyit edilemediği için bulunamamıştır. “Ama yine de bıraktığı miras, gökyüzünde kayan bir yıldız gibi kendinden sonra gelenlere ışık oldu.” (Machkour, 2017)
İlerleyen zamanlarda Biruni gibi alimler yıldızların yerini bir çark ile belirleyen mekanik usturlaplar da geliştirmişlerdir. Bunlar Şamin ve Ez-Zerkali tarafından geliştirilmiş ve mekanik saatin temellerini ortaya çıkarmıştır. 12. yüzyılda Şerafeddin el-Tusî usturlaba yeni bir şekil vererek baston şeklinde bir usturlap geliştirmiştir. 1365’te Fransa’da doğan Jean Fusoris da Avrupa kıtasındaki ilk usturlabı yapmıştır. 17. yüzyıla kadar Avrupa’da yoğun olarak kullanılan usturlap, 18. yüzyıldan sonra yavaş yavaş önemini kaybetmiş, doğu ülkelerindeyse kullanımı 20. yüzyıla kadar sürmüştür.
Bizler de kendisini saygıyla anıyoruz.
USTURLAP NEDİR?
Usturlab, Güneş'in ve yıldızların konumlarıyla ve zamanla ilgili problemlerin çözümünde kullanılan astronomik bir alettir. Birçok astronomi probleminin çözümü için gerekli olan matematiksel hesaplamalarda kullanılır. İlk dönem basit usturlaplar Yunan medeniyetinde kullanılmış ancak en gelişmiş şekline İslam coğrafyasında kavuşmuştur. Adı Yunancada "yıldız" anlamına gelen "Aster" ve "almak, ölçmek, yakalamak, tutmak, anlamak ve kavramak" gibi anlamlara gelen "Lambanein" kökünden gelmektedir. Usturlap kelimesinin ortak anlamı; yıldızları anlamak için kullanılan bir alet, şeklinde kullanılabilir. Yıldız bulan, gökyüzündeki yıldızları ve diğer nesneleri bulmak ya da Güneş'in veya bir yıldızın konumundan yararlanarak zamanı belirlemek anlamlarında da kullanılabilir. Usturlap aynı zamanda gökyüzünün bir haritası ve astronomik problemleri çözen taşınabilir bir alettir. Usturlabın amacı, kullanıcısına bir yere özgü verilen zamanda ve yerde Güneş'in ve belli yıldızların konumunu göstermektir. Bu gösterme işlemi, usturlabın yüzüne gökyüzünün resminin çizilmesi ve yerlerinin kolayca bulunması için konumlarının işaretlenmesi ile yapılır.
Derleme @dinierk
Hoş geldiniz. Fikirlerinizi paylaşmanızdan mutluluk duyarız