Türklerin O Değerleri , Şimdi Batılıların Elinde Kaynak Kitap

Ogier Ghislain de Busbecq, bir büyükelçi..
Belçikalı...

Dönem, Kanuni Sultan Süleyman devri. 

Kanuni döneminde Nemçe temsilciliği maksadıyla İstanbul'da bulunmuş ve Avrupa'ya laleyi ilk kez götüren kişi..
Yani, Bizim olanı yurt dışına çıkaran kişi.
Aynı dönemde hem Avusturya dükü, hem Bohemya kralı, hem kısmi Macar kralı, hem de Habsburg hanedânı'nın başını çeken ve Şarlken'in akrabası olma vasıflarını taşıyabilen kral 1. Ferdinand'ın elçisidir.
Busbeke, 1555 - 1562 yıllar arasında 7 yıl Türkiye'de kalmış,
Adı Fransız imlâsına uydurularak Ogier (Augier) Ghislanin (Ghislen) de Busbecq şeklinde yazılmış ve daha çok Fransızca şekliyle tanınmıştır; Türkçe’de sadece Busbeke olarak bilinir.
Çok hassas bir dönemde devletinin çıkarlarına en uygun çözümleri getirmeye çalışan Busbeke, o sırada Anadolu’da bulunan padişahı görmek için Amasya’ya kadar yaptığı seyahatte ve İstanbul’da gördüklerini çok süslü bir üslûpla yazdığı dört Latince mektupta anlatmıştır.
Sekiz yıl içinde bir taraftan da bazı bitkilerle eski sikke ve özellikle nâdir el yazması kitapları toplayarak, memleketine döndüğünde götürmüştür. (*) ( Siz kaçırmıştır, diyebilirsiniz).
Busbeke’in Türkiye tarihi bakımından en değerli eseri, Venedik’te bulunduğu sırada dost olduğu Nikolaus Michault’ya yazdığı dört uzun Latince mektuptur. İstanbul’da görev yaparken, arkadaşına yazdığı mektuplar kitap haline getirildi.
1936 yıllarına doğru Hüseyin Cahit Yalçın tarafından İngilizce’den Türkçe’ye çevrilerek Fikir Hareketleri dergisinde kısmen basılmış, sonra Türk Mektupları adıyla Remzi Kitabevi tarafından kitap halinde yayımlanmıştır (İstanbul 1939). İngilizce’den Türkçe’ye ikinci tercümesi Osman Yüksel Serdengeçti tarafından Kanunî Devrinde Bir Sefirin Hâtıratı başlığı ile (Ankara 1953), üçüncü tercümesi ise Aysel Kurutluoğlu tarafından Türkiye’yi Böyle Gördüm (İstanbul, ts.) adıyla yayımlanmıştır.
Busbeke hakkında fazla bahsetmeden, mektuplarında Türk toplum ve aile yaşantısından ne şekilde bahsettiğinden ana başlıklar halinde aktarmaya çalışalım.
Başta İstanbul olmak üzere Osmanlı ülkesinin dört bucağında uzun zaman geçiren Busbeke, o dönemde yaşadıklarını, gördüklerini, duyduklarını söz verdiği gibi dostu Machault’a mektuplarla anlattı. Kanuni’nin Hürrem’le ve şehzadeleri ile ilişkilerinden Rüstem Paşa’nın maddiyata düşkünlüğüne, Osmanlı ordugâhlarındaki düzenden hamam âdetlerine, sokaklardaki hayvanlardan güncel dedikodulara, yaşanan depremlerden dilencilere pek çok konuyu paylaşır.
Dilencilerin İstanbul ve Anadolu’da Batı’da olduğundan çok daha az olduğunu söyler. Yazarın Osmanlı şehirlerinde bulunan dilenciler hakkında verdiği bu bilgiler, dönemin iktisadi hayatını anlamak için şüphesiz kayda değerdir.
Busbeke’nin arkadaşıyla dertleşmek için yazdığı bu mektuplar, Avrupa’da asırlar boyunca okunacak bir kaynak oldu.
Aslında bu yazılarının asıl sebebi Türklere nasıl karşı koyabiliriz sorusunun cevabını aramaktı. Bunu açıklarken arka planda 16’ncı Yüzyıl İstanbul’unun ve hayat şeklinin dürüst bir manzarasını ortaya koyuyordu.
Busbeke, bazı eleştiriler yapmakla birlikte, beğendiklerini de ifade etmekten kaçınmamıştır. Ordunun disiplini, Türk hamamları ve Türklerin beden temizliğine verdiği önem, giysilerinin rahatlığı ve renkleri, atları ile olan insancıl ilişkileri, Busbeke’i çok etkilemişti.
Busbeke mektuplarında Osmanlı‘da kadının hukuki statüsünden de bahsediyordu. Türk kadınının boşanma talebinde bulunabildiğini, bu yönüyle,Osmanlı’nın Avrupa’dan ileri olduğunu belirtmesi ilgi hak eden bilgiler arasında. Çağdaş gözlemciler geriye doğru yapılan tanımları boşa çıkartabiliyorlar.
Elçi Busbeke, her ne kadar bu toprakların Osmanlı’nın elinde harcandığını, hatta toprağın matem tuttuğunu, Hıristiyan kültürüne hasret içinde olduğunu düşünse de ‘yiğidi öldür hakkını ver’ cinsinden açıklamaları da var kitapta. Busbeke, zamanın korkulan ama çok saygı duyulan imparatorluğa, özellikle ordusuna hayranlığını açıkça ifade ediyor.

Türk Mektupları, gözleme dayandığı için roman gibi bir çırpıda okunabiliyor. Busbeke için, ‘sadece Osmanlı hakkında bilgi veriyor’ demek hata olur. O aynı zamanda bir Avrupalının ahlâk anlayışı ile Osmanlı’yı kıyaslıyor, yer yer özeleştiri yapmaktan da çekinmiyor.

Osmanlı’nın başarılı olmasının altında yatan nedenleri irdeleyen Busbeke, Osmanlının bu başarısını, adaletli olmalarına bağlıyor ve şöyle diyor: “Sultan’ın karargâhında tek kişi yoktu ki itibarını kendi meziyetlerinden başka bir şeye borçlu olsun, doğduğu aileden dolayı diğerlerinden farklı kılınsın. Kişiye, verdiği hizmetlere göre saygı gösteriliyor. Türk imparatorluğunda her insanın içine doğduğu şartları değiştirme imkânı vardır. İşte Türkler bu nedenle neye teşebbüs etseler başarılı oluyorlar. Sanatı ve bilimleri keşfeden bu topraklar, bizlere devrettiği medeniyeti geri almak için müşterek inancımız adına yabaniliğe karşı bizden yardım bekliyor. Ama hepsi boşuna. Hıristiyanlığı sahiplenenlerin akıllarında başka istekler hakim.”
Türkler  kendi  aralarında  kişisel  faziletten  başka  hiçbir  şeye  değer  vermeyip  liyâkatı  esas  alırlar:  “Türkler  arasında  itibar,  hizmet  ve  idari  mevkiler, kabiliyet ve faziletin  mükâfatı oluyor. Kişi tembel ve sahtekâr  ise  hiçbir  zaman yükselmiyor,  küçümsenip  hakir  görülüyor.  İşte  Türkler  bu  nedenle  neye  teşebbüs  etseler  başarılı  oluyorlar  ve  hükmeden  bir  ırk  olarak  hâkimiyetlerini her  gün  genişletiyorlar.  

Bizim  usullerimiz  ise  çok  farklı.  Bizde  meziyete  yer yoktur.  Her  şey  doğuma  dayanır  ve  yüksek  mevkilerin  yolunu  açan  sadece soylu  olmaktır.”  (s.66)  Bunların  yanı  sıra  seyyah  Türklerin  günlük  işlerinde dahi  intizama  dikkat  ettiklerini  gözlemlemiştir.  At  eğitiminde  Türklerin  mahir ve  merhametli  olduklarını  anlatırken  şöyle  söyler:  “Atların  sahibi  binsin!  diye bir  komutla  diz  çökecek  ve  yerdeki  bastonu,  sopayı  veya  kılıcı  dişleriyle  alıp sırtındaki  biniciye  verecek  şekilde  terbiye  etmekten  hoşlanırlar.”  (s.118)  Yazar Türklerin  atı  çokça  kullanmalarının  yanı  sıra  at  etini  de  yediklerini  söylemektedir.  Busbecq  kitabında  askerlere  kumaş  dağıtımı  yapılırken  iltimas  kuşkusunu  ortadan  kaldırmak  için  askerlerin  karanlıkta  bölük  bölük  çağrıldığından ve  maaş  dağıtımında  ise  akçelerin  sayıyla  değil,  tartıyla  verildiğinden  bahseder. Osmanlı  hanlarında  din  farkı  gözetilmeksizin  hiç  kimsenin  kapıdan  geri çevrilmediğini,  misafirperverlikle  karşılandığını  anlatır.  Osmanlıların  sade  bir hayat  yaşadığını  şu  cümlelerle  özetler:  “Türklerin  bir  özelliği  de  binalarında ihtişamdan  kaçınmalarıdır.  Bu  gibi  şeylere  önem  vermeyi,  kendilerini  beğenmişlik,  gurur  ve  gösteriş  olarak  addediyorlar;  bunlar  adeta  insanın  bu  dünyada  ebediyen  var  olmayı  beklediğine  işaret  edermiş  gibi.  Evlerine  bir  yolcunun  hana  baktığı  gözle  bakıyorlar.”  (s.13)  Seyyah  ayrıca  Müslüman  Türklerin  çiçeğe  düşkün  olduklarını  ve  gül  yaprağının  yere  düşmesini  hiçbir  zaman hoş karşılamadıklarından  ve ona büyük saygı  gösterdiklerinden  bahseder. 
Kitap,  Türklerin  aile  yapıları  hakkında  günümüze  ışık  tutacak  bilgiler  de sunmaktadır.  Kitaba  göre  Türkler,  kadınlarının  iffetine  diğer  milletlerden  çok daha  fazla  önem  verirler.  Avrupa’daki  gelişmeleri  yakından  takip  etmiş  ve derhal  sahiplenmişlerdir.  Türklerin  kitap  basmaya  ve  meydan  saatleri  dikmeye  hiçbir  zaman  istekli  olmadıklarını  vurgular.

Busbeke mektuplarında, Türklerin hangi renkleri uğurlu, hangi renkleri uğursuz addettiklerinden de bahsediyor. Siyahın kötü ve talihsizlik getiren bir renk olduğuna inanıldığını yazan Busbeke, “Türkler siyahın giyilmesini uğursuzluk sayıyor. Öyle ki paşalar bizi birkaç defa siyah elbiselerle görünce ciddi şikâyetlerde bulunmuşlardı. Pembe renk ise seçkinlik alametidir. Ancak savaş zamanı ölümün habercisi addedilir. Beyaz, sarı, mavi, menekşe, kurşuni ve diğerleri daha uğurlu renkler sayılır.” diyor. Makamı ne olursa olsun Türklerin kıyafetlerinin aynı olduğunu söyleyen Busbeke, “Rengârenk kıyafetler, her tarafta atlas kumaşların pırıltısı. Gözlerime böyle güzel bir manzara sunulmamıştı. Bütün bu ihtişamın içinde yine büyük bir sadelik ve tasarruf göze çarpıyor.” diyor.

Busbeke, İstanbul’da olduğu dönemde sarayda yaşanan olaylardan da haberdar. Dostu Machault’ya bunları da yazıyor: “Türk sultanlarının oğlu olmak büyük bir mutsuzluk, zira aralarından biri babasının yerine tahta geçtiğinde, bu diğerleri için kaçınılmaz bir ölüm demek. Onları zorlayan aslında hassa askerlerinin davranışıdır. Eğer tahta geçenin kardeşlerinden biri hayatta kalabilmişse bu askerler sultandan devamlı olarak ihsan talep ederler. Dolayısıyla Türk sultanları ellerini kardeş kanıyla kirletmek zorunda kalır.”

Busbeke, Türk yurdunun mimarisinden daima söz etmiş ve bu hususta dikkatini çekenleri şöyle yorumlamış:

“Türklerin bir özelliği de binalarında ihtişamdan kaçınmaları. Bu gibi şeylere önem vermeyi kendini beğenmişlik, gurur ve gösteriş addediyorlar -bunlar adeta insanın bu dünyada ebediyen var olmayı beklediğine işaret edermiş gibi. Evlerine, bir yolcunun hana baktığı gözle bakıyorlar. Onları hırsızlardan, sıcak, soğuk ve yağmurdan koruyorsa başka bir lüks aramazlar. İşte bu nedenle bütün Türk diyarında zarif bir eve sahip zengin bulmak zordur. Sıradan halk kulübelerde ve küçük evlerde yaşar. Ancak zenginler bahçe ve hamama düşkündür. Kalabalık ailelerini barındıracak büyük evleri vardır ama bu evlerde aydınlık revaklar, göz alıcı salonlar, muhteşem olan veya insanı cezbeden hiçbir şey yoktur.”

Türklerin misafirlere olan düşkünlüğü, tarihten bu yana süregelmektedir. İşte bu konu hakkında da Busbeke’in bilhassa hanlara dair görüşlerini yine mektuplardan şöyle öğreniyoruz:

“Bazen de bir Türk Hanında kaldım. Bunlar çok geniş ve ayrı ayrı yatak odaları olan gösterişli yapılar. Hıristiyan, Yahudi, fakir, zengin hiç kimse buradan geri çevrilmiyor, kapısı herkese açık. Paşalar ve sancak beyleri yolculukları sırasında buraları kullanırlarmış. Türk hanlarında her zaman bir saltanat sarayındaymışım gibi, misafirperverlikle karşılandım. Bu hanlardan konaklayanlara yemek verilmesi âdettir. Yemek zamanı bir hizmetkâr masa kadar kocaman bir tepsiyle çıkagelir. Tepsinin ortasında bir tabak etli bulgur, etrafında ekmekler ile bazen de bir petek bal olur.”

“Türklerin cesaretlerini fevkalade buluyordum. Gecenin karanlığına, ay ışığı olmamasına ve şiddetli rüzgârlara rağmen yola devamda hiç tereddüt etmediler. Kıyıdan suya uzanmış değirmenler ile kütüklerden ve ağaç dallarından dolayı sürekli tehlike içindeydiler. Kuvvetli rüzgâr, bulunduğum tekneyi sık sık ağaç köklerine suya uzanan dallara öyle bir şiddetle çarpıyordu ki her an parçalanmamız mümkündü. Hatta bir defasında güvertenin bir parçası büyük gürültüyle koptu. Yatağımdan fırlayarak gemicileri daha dikkatli olmaları için azarladım. Bana yüksek sesle verdikleri cevap sadece “Alaure” yani “Allah bizi korur” oldu.”

“Türkler yolculuk sırasında ete veya sıcak yemeğe rağbet etmezler. Hoşlandıkları şeyler ekşitilmiş süt, peynir, kuru erik, armut, şeftali, ayva, incir, kuru üzüm ve vişnedir. Bu meyveleri temiz suda kaynatıp büyük toprak tepsilere koyarlar. Herkes bundan canının çektiğini satın alır. Meyveyi ekmeğin yanında katık olarak yerler. Sonra da suyunu içerler. Böylece yiyecek ve içecek çok ucuza mal olur –öyle ki bizde bir kişinin günlük yemek masrafı bir Türk’ün 12 günde harcayacağı paradan daha çoktur. Hatta resmi ziyaferleri bile genellikle böreklerden, çeşitli tatlılardan, yanına koyun eti ve tavuk ilave ettikleri muhtelif pirinç yemeklerinden ibarettir. ”

“…Bütün bunlar size, Türklerin içinde bulunduğu şartlara karşı ne kadar büyük bir sabır, uyanıklık ve tasarrufla katlandığını gösterecektir. Seferde verilen alışılagelmiş yemeği beğenmeyen, özenle pişirilmiş zarif yiyecekler bekleyen bizim askerimizden ne kadar da farklı! Eğer arzuları yerine getirilmezse başkaldırıp kendi kendilerinin mahvına sebep olurlar. İstedikleri verilse bile yine kendilerini aynı şekilde perişan ederler. Çünkü her insanın baş düşmanı kendisidir ve aşırı olmaktan daha amansız bir hasmı yoktur. Düşman canını almakta gecikse de onu bu ölçüsüzlüğü yok eder. Türklerin düzenini bizimkiyle kıyasladığımda geleceğin başımıza getireceklerini düşünüyor ve ürküyorum… Onlarda güçlü bir imparatorluğun bütün kaynakları, yıpranmamış bir güç, dövüşte ustalık ve tecrübe, savaş görmüş askerler, zafere alışkanlık, zorluklara tahammül, beraberlik, düzen, disiplin, kanaatkârlık ve tedbir var. Yoksulluk, kişisel israf, zayıf bir güç, maneviyat bozukluğu, tahammülsüzlük, eğitimsizlik ise bizde. Asker itaatsiz. Subaylar para canlısı. Disiplin küçümseniyor. Başıboşluk, umursamazlık, ayyaşlık ve ahlaksızlık yaygın. En kötü olan da şu: düşman zafere alışkın biz ise yenilgiye. Sonucun ne olacağından şüphe edebilir miyiz ?” (**)

Türk  Mektupları,  Osmanlıları  tanımak  isteyen  Avrupalıların  yüzyıllar  boyunca  başvurduğu  kaynak  bir  eserdir.  Bu  bağlamda  Osmanlıların  sosyokültürel  ve  iktisadi  hayatını  inceleyen  Türk  araştırmacılar  için  bu  eser  vazgeçilmez  bir  çalışmadır

(*) TDV İslam Ansiklopedisi
(**) Türkinfo

(***) Türk  Mektupları Kanuni Döneminde  Avrupalı Bir  Elçinin Gözlemleri (İş Bankası)

Erol Kara @Dinierk için araştırdı